А.С. Пушкин буряад хэлэн дээрээ


А.С. Пушкин буряад хэлэн дээрээ

Ородһоо, хари хэлэнһээ буряад хэлэн дээрэ оршуулагдаһан уран һайханай литература хадаа манай литературын хүгжэлтэдэ, литературна хэлэнэй мүлирэн һайжарха ябадалда ба дэлхэйн ухаан бэлигэй эрхим дээжэ өөрынгөө түрэл хэлэн дээрэ уншаха хэрэгтэ горитойхон үүргэ дүүргэнэ.  Үндэһэтэнэй номой сангай хизаар ороноо шэнжэлэлгын таһагта ород болон бүхэдэлхэйн эрхим зохёолнуудай оршуулганууд хадагалаатай. Бидэ эдэ зохёолнуудтай уншагшадаа танилсуулха һанаатайбди.

Хорёод-гушаад онуудта уран һайханай литературатай танилсуулха, дүтэлүүлхэ зорилготойгоор тэдэ оршуулганууд хэгдэһэн байна. Мүнөө эдэ номууд урданай соёлой гэршэ болоод байна гэхэдэ алдуу болохогүй.

img160

Түрүүшын шатада эрхэ сүлөөгэй болон үнэн хэрэгэй түлөө тэмсэлшэ хүнүүд тухай зохёолнууд оршуулагдаа. 1930-аад онуудта Д. Фурмановай “Буһалгаан”, Н. Островскиин “Булад яажа хатуужааб”, А. Неверовэй “Талхаар баян Ташкент хото”, 40-50-яад онуудта А. Пушкинай “Дубровский”, “Елбэрэй хатан”, “Нүгшэһэн Иван Петрович Белкинэй туужанууд”, И. Тургеневэй “Муму”, Л. Толстойн “Кавказда баряанда байһан хүн”, М. Горькиин “Нашан тухай дуун”, “Челкаш”, “Эхэ” гэһэн роман оршуулагдажа хэблэгдээ бэлэй. Эдэ ба бусад М.Ю. Лермонтовэй “Манай үеын герой” ба “Демон”, И.А. Крыловой олохон баснинууд, И.С. Тургеневэй “Ангуушанай тэмдэглэл” ба “Муму”, Н.В. Гоголиин “Тарас Бульба” ба “Ревизор”, Л.Н. Толстойн “Хаджи Мурат” ба хэдэн рассказууд, Н.А. Некрасовай “Россида хэнэй һуухада зохид бэ”, В. Шекспирэй “Отелло”, Антуан де Сент-Экзюперигэй “Бишыхан хан тайжа” гэхэ мэтын зохёолнуудай оршуулгануудые хараха ба уншаха аргатайт.

Энэ тоолоһон ехэ оршуулгануудые хараад үзэхэдэ, уран һайханай оршуулгын үргэнөөр дэлгэрһые ба оршуулагшадай сэгнэшэгүй ажал бүтээһэниинь эли харагдана. Эдэ хэд бэ гэбэл Б. Санжин, Д. Чернинов, Г. Чимитов, Б. Абидуев, В. Галданов, Ч. Цыдендамбаев, Ц. Цибудеев гэхэ мэтэ.

1960-80-аад онуудта буряад зоной буряад ород хэлэ адли тэгшэ мэдэдэг болоһон дээрэһээ ородһоо оршуулганууд үсөөн болоһон байна.

Бидэ мүнөө оюун бэлиг түгэлдэр, эрхим түрүү, ородой агууехэ поэт Александр Сергеевич Пушкинай зохёолнууд дээрэ тогтохо һанаатайбди. Тэрэнэй зохёолнууд бүхы арадуудта ойлгосотой, үнэтэй. Тиимэһээ бүхы арадуудай хэлэн дээрэ оршуулагданхай. Буряад хэлэн дээрэ “Загаһашан ба загаһан тухай үльгэр”, “Поп ба тэрэнэй хүдэлмэригшэн Балда тухай үльгэр”, “Салтан хаан тухай үльгэр”, “Полтава”, “Дээрмэшэн аха дүүнэр” гэжэ поэмэнүүд, “Капитанай басаган”, “Дубровский”, “Белкинэй повестьнууд” гэжэ зохёолнууд, “Бишыхан трагединууд”, “Сибирь тээшэ”, “Чаадаевта”, “Памятник өөртөө бодхоогооб” болон бусад олон эрхим шүлэгүүдынь, “Евгений Онегин” “Борис Годунов” гэһэн суута зохёолнуудынь оршуулагданхай.

img162 [Разрешение рабочего стола]

Тодорхойгоор хэлэхэ болоо һаа, 1937 ондо лата хэлэн дээрэ А. Пушкинай хэдэн ном гараһан байна. Эдэ ямар номууд бэ гэбэл, агууехэ поэдэй ажабайдал ба тэрэнэй зохёохы ажал тухай  В. Вересаевай “Пушкинай ажаябадал” (“Жизнь Пушкина”) гэһэн ном, тэрэниие Ц-Д. Дондукова буряадшалһан байна. С. Ширабоной хүтэлбэри доро, поэдэй нүгшэһэнэй 100 жэлэй ойдо зорюулһан “Дубровский” гэһэн романиинь. В.Л. Егоровой оршуулһан “Гилбэрэй хатан” (“Пикова дама”) гэһэн туужа, “Нүгшэһэн Иван Петрович Белкинэй домогууд” (“Повести покойного Ивана Петровича Белкина”, “Шүлэгүүд” (“Стихи”), “Шүлэгүүдэй түүбэри ба үльгэрнүүд” (“Избранные стихи и сказки”) болоно. “Шүлэгүүд” гэһэн ном соонь В. Л. Егоровой оршуулһан “Сибирь тээшэ”, “Чаадаевта”, “Арион”, “Калмыг басаганда”, “Элдин эрхэ” гэһэн шүлэгүүд ба Ц. Галсановай оршуулһан “Дээрмэшэн аха дүүнэр” гэһэн мэдээжэ шүлэгүүд ороно. Хоёрдохи ном соо Ц. Галсановай оршуулһан “Хаалтада зобогшо”, В. Егоровой оршуулһан “Өөртөө памятник бодхооб” гэһэн шүлэг ба “Салтан хаан, тэрэнэй хүбүүн алдарта хүсэтэй Гвидон Салтанович ба һайхан хун шубуун тухай онтохон”, Солбоной Туяагай оршуулһан “Үбэлэй үдэшэ”, “Намар” гэһэн шүлэгүүд, Д. Дашинимаевай оршуулһан “Кавказ” гэһэн шүлэг ба “Загаһашан ба загаһан тухай үльгэр” ороно.

Мэргэн бэрхэ оршуулагша, бэлиг түгэлдэр зохёолшо Даши Черниновэй оршуулһан “Капитанай басаган” гэһэн туужа 1940 ондо, “Амигүй хан-хүүхэн ба айдар долоон баатарнууд тухай үльгэр” 1941 ондо, “Наһа бараһан Иван Петрович Белкинэй повестьнууд” 1957 ондо гараһан байна.

Агууехэ поэдэй түрэһэнһөө хойшо 150 жэлэй ойдо зорюулан “Шэлэгдэмэл зохёолнууд” 1949 ондо Бурят-Монголой гүрэнэй хэблэлээр гараһан түүхэтэй. Тус ном соо поэдэй “Памятник өөртөө бодхоогооб”, “Чаадаевта”, “Сибирь тээшэ”, “Хаалтада зобогшо”, “Арион”, “Үүлэн”, “Кавказ”, “Һүниин һэрюун һэльеэн”, “Хабар”, “Шубуухай”, “Намар”, “Сууряан”, “Духарайн дуун” гэһэн шүлэгүүд, Белкинэй повестьнуудһаа хэһэгүүд, “Полтава” ба “Дээрмэшэ ахадүүнэр” гэһэн поэмэнүүд оробо.

А.С. Пушкин үхибүүдтэ зорюулжа хэдэн онтохонуудые бэшэһэн байна, тэдэнииень манай бэлиг ехэтэй ирагуу шүлэгшэн Гунга Чимитов оршуулһан юм. 1954 ондо “Поп ба тэрэнэй хүдэлмэришэн Балда тухай үльгэр” , 1999 ондо “Сказки=Үльгэрнүүд” гэжэ ород буряад хэлэн дээрэ үхибүүдтэ зорюулагдаһан багахан ном гараһан байна. Энэ ном соо “Загаһашан ба загаһан тухай үльгэр”, “Алтан тахяа тухай үльгэр”, “Санаартан ба тэрэнэй хүлһэншэн Балдаа тухай үльгэр” ороо һэн.

1964 ондо Николай Дамдинов А.С. Пушкинай “Бишыхан трагединүүдые” оршуулаад, ном болгожо гаргаһан байна. Тэрэ гэһэнһээ хойшо шүлэгүүдыень оршуулжа ябадаг болоо. Тиигээд агуу поэдэй 200 жэлэй ойе угтуулан Н. Дамдинов оршуулһан шүлэгүүдээ ба “Бишыхан трагединүүд” сооһоо “Моцарт Сальери хоёр” болон “Шулуун айлшан” гэһэн зохёолнуудые абаад ном болгон хэблэбэ. Энэ ном соонь 14 шүлэгүүд ород ба буряад хэлэн дээрэ, хоёр драматическа зохёолнууд оробо.

А.С. Пушкинай эдэ ба бусад зохёолнуудые “Буряад үнэн” сониндо ба “Байгал” сэтгүүлдэ хаража болоно.

Дэлхэйн түрүү, ородой агууехэ уран зохёолшодой байгуулһан бүтээлтэй танилсаха гэбэл манай номой һангай сайт дээрэ орожо, һониниие хаража байгты.







Яндекс.Метрика